Drie vormen van omgang met de bijbel

(Uit: Jos Douma, Op het spoor van meditatie. Biddend luisteren naar Gods Woord, blz. 13-20)

Dit is een boek over bijbelmeditatie. Voor alle duidelijkheid geef ik direct even een korte definitie. Bijbelmeditatie is: een geconcentreerd, biddend luisteren naar een kort bijbelwoord om te horen wat God tegen jou persoonlijk wil zeggen (echt kort is deze definitie natuurlijk niet). In de verschillende hoofdstukken van dit boek wordt vanzelf duidelijker wat mij daarbij precies voor ogen staat.

Dit eerste hoofdstuk heeft vooral als doel om de meditatieve omgang met de bijbel aan u te presenteren als één van de mogelijke manieren om met de bijbel om te gaan. De meditatie van de bijbel is niet het één en het al. Die indruk kan natuurlijk gemakkelijk ontstaan als iemand met enige gedrevenheid pleit voor bijbelmeditatie. Dit boek gaat daar dus wel over. Als u verder wilt komen in uw persoonlijke bijbelstudie, dan moet u een ander boek lezen.

Daarmee heb ik meteen al twee vormen van omgang met de bijbel aangeduid: bijbelstudie en bijbelmeditatie. Er is er nog één en dat is bijbellezing. Daarmee heb ik de drieslag geformuleerd die ik hier verder wil uitwerken:

bijbellezing

bijbelstudie

bijbelmeditatie

Al bij voorbaat zeg ik dat het hier gaat om een onderscheiding die niet een scheiding bedoelt aan te brengen. In een gezonde, gelovige omgang met Gods Woord zullen alle drie de vormen een plek hebben. Toch is het zinvol om het onderscheid te maken, juist ook omdat er in onze omgang met de bijbel gemakkelijk eenzijdigheden kunnen ontstaan. Ik licht de drie vormen achtereenvolgens toe en ga daarna in op de sterke en zwakke punten van elke vorm.

De drie vormen

De eerste vorm van omgang met de bijbel noem ik: bijbellezing. Daarmee bedoel ik eenvoudigweg: het lezen van een korter of langer bijbelgedeelte zonder daar direct verder mee 'aan de slag' te gaan. Het gaat dus puur om het lezen van de bijbel. Deze vorm kennen we bijvoorbeeld als de bijbellezing aan tafel na een maaltijd. Maar de meest uitgesproken plek is de Schriftlezing in het kader van de zondagse samenkomst van de gemeente. Daar wordt in een apart liturgisch onderdeel de Heilige Schrift voorgelezen. Veelal wordt dat ervaren als het opstapje naar de preek. Maar zo hoort het uitdrukkelijk niet te zijn. In de Schriftlezing als zelfstandige liturgische handeling gaan de Schriften open en klinken de Woorden van God in de oren van de samengekomen gemeente. Een kostbaar moment: we luisteren naar wat de Geest tot de gemeente zegt. In het boek Openbaring worden zij die voorlezen en horen zelfs zalig verklaart: Zalig hij, die voorleest, en zij, die horen de woorden der profetie, en bewaren, hetgeen daarin geschreven staat (Openbaring 1:3). En de apostel Paulus schrijft aan Timoteüs dat hij zich onder andere moet toeleggen op het voorlezen: In afwachting van mijn komst moet gij u toeleggen op het voorlezen, het vermanen en het leren (1 Timoteüs 4:13). Het voorlezen is in zich dus al iets heel waardevols: waar de Schriften klinken is de Geest die de Schriften ademde (2 Timoteüs 3:16) aanwezig om de woorden in ons hart te brengen.

De tweede vorm van omgang met de bijbel is: bijbelstudie. Kenmerkend hiervoor is: het zich verdiepen in de bijbel, met behulp van allerlei studieuze hulpmiddelen (van concordantie tot commentaar). Het doel daarvan is: het vergroten van het inzicht in en de kennis over de bijbel. In de gereformeerde traditie neemt deze vorm van omgang met de bijbel een heel belangrijke plaats in, vooral ook door het werk van de bijbelstudieverenigingen. We zouden deze bijbelstudie ook kunnen noemen: Schriftonderzoek. Het gaat daarin om het onderzoeken van de grotere verbanden en lijnen in de bijbel als het boek waarin God Zelf naar ons toekomt. En dat is zondermeer heel waardevol en onmisbaar voor ons geloofsleven: we onderzoeken de Schriften omdat we geloven daarin het eeuwige leven te hebben, want de Schriften getuigen van Christus (Johannes 5:39). En de Here Jezus Zelf laat aan de Emmaüsgangers zien dat de lijnen in de bijbel allemaal bij Hem uitkomen: En Hij begon bij Mozes en bij al de profeten en legde hun uit, wat in al de Schriften op Hem betrekking had (Lukas 24:27). Daarop richt zich de bijbelstudie als eigen vorm van omgang met de bijbel zich dus allereerst: op het goed lezen wat er staat en zo op het ontdekken van Christus als de inhoud en de vervulling van de Schriften.

De derde vorm van omgang met de bijbel noem ik dus: bijbelmeditatie. Hierin staat heel nadrukkelijk de vraag centraal: Wat wil God mij nu persoonlijk door dit bijbelgedeelte zeggen? Wie mediterend omgaat met de Heilige Schrift wil zich direct laten aanspreken en aanraken door de Geest van Christus. Want dat is toch ook de bijzondere kracht van het Woord: dat er wat gebeurt in mensenlevens, dat het mensen verandert. In Jesaja 55:11 wordt dat zo onder woorden gebracht: Mijn woord, dat uit mijn mond uitgaat, zal niet ledig tot Mij wederkeren, maar het zal doen wat Mij behaagt en dat volbrengen, waartoe Ik het zend. En in het Nieuwe Testament wordt de kracht van het Woord bijvoorbeeld zo tot uitdrukking gebracht: Het woord Gods is levend en krachtig en scherper dan enig tweesnijdend zwaard en het dringt door, zó diep, dat het vaneen scheidt ziel en geest, gewricht en merg, en het schrift overleggingen en gedachten des harten (Hebreeën 4:12). Deze ongelooflijke kracht van het Woord wil ervaren worden in de persoonlijke ontmoeting met Christus die in de woorden van de bijbel naar ons toekomt. Hij spreekt ons aan: Volg Mij! Zo roept Hij tot een veranderd en steeds weer veranderend leven.

Sterke en zwakke punten

Elke van deze drie vormen van omgang met Gods Woord heeft sterke en zwakke punten. De bijbellezing heeft als sterke punt: de rotsvaste overtuiging dat Gods Geest spreekt als de Schriften opengaan, dat Gods Stem klinkt, en dat wij daar niet altijd direct iets over hoeven te vinden. God gaat door zijn Woord zijn ongedachte gang in onze levens. Een zwak punt kan zijn dat bijbellezing tot niet meer dan een ritueel verwordt: 'even een stukje lezen', terwijl dan vergeten wordt dat God ons echt wil aanspreken, en dat zijn Woord ons antwoord wil wekken.

De bijbelstudie heeft als sterke punt dat we de rijkdom en de diepgang van heel de bijbel leren ontdekken, dat we verbanden zien, dat we onder de indruk komen van de wijsheid van de Schriften. Ook leren we steeds meer zien hoeveel tijd God heeft genomen om met zijn heil naar ons toe te komen: een hele heilsgeschiedenis lang, duizenden jaren. Als zwak punt moet genoemd worden dat we gemakkelijk blijven steken in een verstandelijk bezig zijn met de bijbel: we vergroten onze bijbelkennis, we ontdekken verbanden door tekst met tekst te vergelijken, we verdiepen ons in de betekenis van een kernwoord, we bestuderen grotere bijbelgehelen, maar we vergeten intussen dat het uiteindelijk niet om het boek van God gaat maar om de God van het boek, die omgang met ons zoekt. Al te gemakkelijk kunnen we ons, al studerend in en discussiërend over de bijbel, laten verleiden tot een alleen maar verstandelijke benadering waaronder het hart koud en onveranderd blijft.

De bijbelmeditatie heeft als sterke punt dat heel nadrukkelijk de persoonlijke omgang met God wordt gezocht vanuit de vraag: ‘Heer, wat wilt U vandaag tegen mij zeggen?’ Want dat is toch het uiteindelijke doel van onze omgang met de bijbel: dat God ons door zijn Woord persoonlijk aanraakt en aanspreekt. Het gaat om ontmoeting, een ontmoeting die vanwege ons zondaar zijn ook vaak confronterend zal zijn. Het gaat om verandering en bekering want Gods Woord heeft groei in geloof en vertrouwen en heiligheid als doel. Een zwak punt kan zijn dat we in de omgang met de (vaak wat kortere) bijbeltekst teveel met onze eigen gedachten en gevoelens bezig zijn en dat we al mediterend de band met de tekst in de context kwijtraken. Met een wat lelijk woord zou dat een subjectivistische omgang met de bijbel genoemd kunnen worden: de bijbel gaat buikspreken om zo alleen nog te zeggen wat in ons straatje past.

Studie en meditatie

Ik wil nog even doorgaan op het onderscheid tussen bijbelstudie en bijbelmeditatie. Van beide vormt de bijbellezing het onmisbare uitgangspunt. Maar, onderscheidend gezegd, vervolgens worden er door deze beide vormen van omgang met de bijbel verschillende richtingen ingeslagen. Enigszins schematisch wil ik dat hieronder in beeld brengen.

bijbelstudie	bijbelmeditatie
Centrale vraag: wat staat er en wat betekent het?	Centrale vraag: hoe wordt ik aangesproken en wat doet het met me?
Het gaat om informatie: bijbelstudie heeft als doel groei in inzicht in en kennis van de bijbel.	Het gaat om transformatie: bijbelmeditatie heeft als doel dat ik groei in mijn relatie met Christus, dat ik steeds meer omgevormd wordt tot zijn beeld.
Er worden lijnen in de bijbel getrokken: tekst met tekst vergelijken.	Er wordt allereerst een lijn gelegd van de tekst naar het leven.
Grotere bijbelgedeelten worden bestudeerd.	De meditatie richt zich op een kortere kerntekst.
De bijbeltekst fungeert als object: ik stel vragen aan de tekst.	De bijbeltekst fungeert als subject: de tekst stelt vragen aan mij.

Bovenstaand schema heeft natuurlijk het gevaar in zich dat bijbelmeditatie en bijbelstudie als elkaar beconcurrerende methoden tegen elkaar worden uitgespeeld. Dat is echter niet mijn bedoeling. Ik wil benadrukken dat beide manieren van bezig zijn met het Woord van God hun eigen waarde hebben. Sterker nog: ze hebben elkaar nodig, ze kunnen niet zonder elkaar. Een meditatieve omgang met de bijbel helemaal los van bijbelstudie wordt oppervlakkig en subjectivistisch. Bijbelstudie waarin het meditatieve moment onderbelicht blijft wordt objectivistisch en kil-verstandelijk. Ik zou het ook zo kunnen zeggen: zoals in een goede preek uitleg en toepassing beide essentieel zijn, zo zijn in een gezonde omgang met de Heilige Schrift studie én meditatie onmisbaar.

Misschien zegt u wel: ik herken in mijn eigen omgang met de bijbel beide elementen heel goed (zonder die woorden er voor te gebruiken). Dan bent u gelukkig te prijzen en hebt u iets heel kostbaars: een echt gelovige, geestelijke manier van lezen in de bijbel. Maar er zijn wellicht ook mensen die zeggen: nu wordt voor mij duidelijk wat ik op mijn bijbelstudievereniging zo vaak mis. Want het gaat er meestal zo verstandelijk aan toe: we vergelijken tekst met tekst, we stellen interessante vragen die ons door een bijbelschets worden aangereikt, en ik leer er veel van, maar toch ga ik met een onbevredigd gevoel naar huis, want het raakt me niet, het landt niet in mijn leven. Wellicht zijn er ook weer anderen die zeggen: in onze bijbelkring praten we eigenlijk alleen maar over de vraag wat een bijbelgedeelte voor ons persoonlijk betekent, en vaak gaat het dan alleen nog over ons geloof en gevoel en gebrek eraan, en komt het bijbelgedeelte niet echt uit de verf. Het zijn twee uitersten die ik hier schilder, maar ze zijn vast ook wel herkenbaar. In ieder geval hoop ik dat duidelijk wordt dat beide manieren van omgang met de bijbel nodig zijn. Wat zou het mooi zijn als ze bijvoorbeeld in bijbelgroepen weer bij elkaar werden gebracht. Dan worden informatieve vragen en tekst met tekst vergelijken niet afgedaan als verstandelijk (en dus afstandelijk) gedoe. En dan wordt de vraag wat dit nu eigenlijk in mijn eigen leven betekent en uitwerkt niet weggehoond met de opmerking dat dat wel erg gevoelsmatig en persoonlijk is. Om het maar weer even in twee uitersten te zeggen.

Samenvattend: uitgaande van de bijbellezing als startpunt hebben bijbelstudie en bijbelmeditatie allebei een onmisbare plek. Ze mogen niet tegen elkaar worden uitgespeeld. In een gezonde, gelovige omgang met het Woord van Christus hebben studie en meditatie als twee wel te onderscheiden maar niet te scheiden dimensies aanwezig. Tegelijk is het, juist omdat er in onze omgang met de bijbel ook scheefgroei kan ontstaan, wel mogelijk en ook nodig om het onderscheid aan te brengen en om zo te leren beide manieren goed in beeld te krijgen en in de praktijk te brengen.

Daarbij richt ik me in dit boek dus op de bijbelmeditatie. In de volgende hoofdstukken richten we ons vol overgave en met de bijpassende eenzijdigheid op de meditatieve omgang met de Heilige Schrift als het Woord van God.